GJATË mb.
- 1. Që ka shtrirje të madhe në hapësirë në njërën nga përmasat (në gjatësi), që zgjatet shumë nga njëri skaj në tjetrin; që ka gjatësi më të madhe nga sa duhet a nga sa është e zakonshme ose në krahasim me një tjetër; kund. i shkurtër. Shkop i gjatë. Degë të gjata. Fije e gjatë. Rrugë e gjatë. Me këmbë (me duar) të gjata. Me mëngë të gjata. Gishtërinj (thonj) të gjatë. Qafë e gjatë. Flokë të gjatë. Lesh i gjatë. Çorape të gjata. Pantallona të gjata. Pushkë e gjatë. Hije e gjatë. Valë të gjata. elektr. valë që e kanë hapin e lëkundjes më të madh se 3000 metra. Ecën me hapa të gjatë. Bëhet më i gjatë zgjatet. I pres drutë të gjata. I rri i gjatë fundi.
- 2. Që zgjatet, që shtrihet në një madhësi të caktuar në njërën nga përmasat (në gjatësi), që ka gjatësinë e matur. Katër metra i gjatë. Një kilometër i gjatë. Sa i gjatë është?
- 3. Që ka trup të lartë; kund. i shkurtër. Burrë i gjatë. Plep (lis) i gjatë. Është bërë i gjatë.
- 4. Që zgjat shumë kohë; që zgjat a që vazhdon më shumë se zakonisht ose më shumë se një tjetër; që shtrihet shumë në kohë a që kërkon një periudhë kohe pak a shumë të madhe; kund. i shkurtër. Kohë e gjatë. Dimër i gjatë. Verë e gjatë. Ditë (natë) e gjatë. Luftë e gjatë. Sëmundje e gjatë. Pushim i gjatë. Me afat të gjatë. Me jetë të gjatë! ur. Gjithë ditën e gjatë gjatë gjithë ditës. Gjithë natën e gjatë gjatë gjithë natës. Udhëtim i gjatë. Heshtje e gjatë. Mungesë e gjatë. Mbledhje e gjatë. Film me metrazh të gjatë.
- 5. Që ka vëllim të madh (për shkrime e vepra letrare); që zgjatet shumë, duke i dhënë me hollësi gjërat (për diçka të shkruar ose për një fjalim, për një bisedë etj.); kund. i shkurtër. Tregim i gjatë. Novelë e gjatë. Fjalim (referat) i gjatë. Bisedë e gjatë.
- 6. gjuh. Që zgjatet më tepër kur shqiptohet, që ka gjatësi më të madhe në shqiptim; kund. i shkurtër. Zanore e gjatë. Rrokje e gjatë. Diftong i gjatë.
- 7. Përd. em. sipas kuptimit 3 të mbiemrit. Dy të shkurtër dhe një i gjatë në mes. I gjati është shërbëtori i të shkurtrit. shak.
- S'e bëri të gjatë
- a) veproi shpejt, veproi menjëherë, nuk e zgjati;
- b) i ra shkurt, nuk e zgjati. S'i bëri të gjatë dikujt nuk e duroi shumë, nuk e priti shumë, s'ia zgjati. Nuk e ka të gjatë e ka fundin të shpejtë, është afër fundit, nuk do të rrojë edhe shumë, po i afrohet vdekja; nuk do të vazhdojë shumë. Muajt e gjatë muajt që kanë nga 31 ditë. Si bën drutë të gjata shih te DRU,~JA. E ka dorën të gjatë (i ka duart të gjata) keq.
- a) është mësuar të rrahë, e ka zakon të godasë të tjerët;
- b) vjedh, rrëmben. E ka fytin të gjatë (të madh) ha shumë, s'lë gjë pa ngrënë, është hamës i madh. E ka gjuhën (llapën) të gjatë (të madhe) është llafazan, flet shumë; nuk mban dot gjë të fshehtë, i tregon të gjitha. E ka hundën të gjatë (të madhe) është mendjemadh, është fodull. E ka sqepin të gjatë flet shumë me vend e pa vend; nuk i rrihet pa folur për çdo gjë e për këdo. Nuk e ka më të gjatë se... nuk rron më tepër se...; nuk duron a nuk qëndron më tepër se...
GJATË
I. ndajf.
- 1. Duke shkuar në rrugën më të gjatë për të arritur diku, nga është rruga më e gjatë, andej nga del më larg; kund. shkurt. I ra (i doli) gjatë. Andej del më gjatë.
- 2. Për shumë kohë, për një kohë të gjatë; kund. pak. Ndenji gjatë. Mendoi gjatë. Vazhdon gjatë. Shkoi gjatë kërkoi shumë kohë, u zgjat shumë. Foli gjatë. Jo gjatë pak kohë.
- 3. Duke i dhënë me hollësi gjërat, duke e shtjelluar me shumë fjalë; hollësisht; kund. shkurt. Shkruan gjatë. E shtjelloi gjatë. Jo gjatë shkurt. Ka dalë gjatë. I ra gjatë e zgjati shumë.
- 4. Më shumë, më tepër; më tej (në shkallën krahasore, zakonisht me mohim). Nuk ndenji (nuk foli) më gjatë. Nuk e di më gjatë nuk e di më tej. Nuk çoi më gjatë nuk e zgjati më shumë. Nuk shkohet më gjatë kështu nuk mund të vazhdohet më tej kështu.
II. parafj.
- 1. Përdoret me një emër në rasën rrjedhore për të treguar drejtimin e lëvizjes së diçkaje në gjatësi pranë një vendi; buzë, anës. Gjatë rrugës. Gjatë lumit. Gjatë bregut. Gjatë kufirit.
- 2. Përdoret me një emër në rasën rrjedhore për të treguar kohën, brenda caqeve të së cilës kryhet një veprim; në kohën e... Gjatë drekës. Gjatë verës (dimrit). Gjatë vitit. Gjatë provave. Gjatë luftës. Gjatë fushatës. Gjatë muajit mars. Gjatë kësaj kohe.
- Gjatë e gjerë (gjerë e gjatë) shih te GJERË. Sa gjatë gjerë (sa gjerë gjatë) në të gjithë gjatësinë e gjerësinë; plotësisht i shtrirë. S'e bën gjatë vepron shpejt, nuk e zgjat, s'e bën të gjatë. Nuk e shpie (s'e çon) më gjatë
- a) do të vdesë së shpejti (për një të sëmurë rëndë a për një njeri në moshë shumë të shkuar);
- b) nuk dëshiron ta ngacmojë a ta thellojë një punë më tej, do ta lërë me kaq; nuk do ta vazhdojë a nuk do ta ndjekë më tej.